Bu yazı önveri içermektedir; bölümü izlemeden okumanız tavsiye edilmez.
“Yürüyen Ölüler” içinde zombiler olan psikolojik bir yapımdır. Zombiler aslında yeşillik olarak çevreye serpiştirilmiş, -aynı bir platform oyunundaki gibi etrafta şuursuzca gezen- basitçe kodlanmış yaratıklar olarak kaşımıza çıkıyor. Daha önce birçok dizide ve filmde zombilere koşma, mutasyona uğrama, zekâ geliştirme gibi özellikler kazandırılmaya çalışıldı. The Walking Dead bunun için hiç uğraşmadı aylak aylak gezen bu yaratıklar ilk günkü hallerinden daha ezik bir durumda dizide yer alıyorlar. Asıl konu edilense böyle bir ortamda insanların birbiri ile olan ilişkileri ve bu ilişkilerden ortaya çıkan çatışmalar. Düzen ve kaos iki zıt kutup olduğundan birbirlerine yaklaşıp orta bir noktada buluşmak isterler ama tam da bu durum gerçekleşecekken yükler eşitlenerek tekrardan birbirini itecek kıvama gelirler. Dizi de bu prensip üzerine kurulduğundan karakterler bir gün yüzü görmezler. Sürekli olarak kurmak için çabaladıkları düzen bir başka anti düzen tarafından yıkılmaktadır. Zombiler yürürken nasıl sağa sola yalpalanıyorsa yaşayan insanlar da aynı şekilde içine sıkıştıkları durum içinde o köşeden o köşeye savruluyorlar. Bu bakış yürüyen ölü tabirinin mecazen bu ortamda yaşayan insanlar için de söylenebilmesini olanaklı kılıyor.
Son sezonun ana fikri de yaşamak için öldürmeye müsait olmakla ölmeye müsait olup da yaşayabilmek arasında bir yerde. Fiziksel olarak üst sınırlarda performans sergilemenin yetmediği yanında psikolojik olarak da sağlam bir duruşun gereksiniminin hissedildiği bu tip kaos ortamlarında en dayanaklı insanlar bile bir noktada havlu atmak zorunda kalıyor. Her zorluğun daha zor olanı perdelediği ve aşıldıkça tükenmeyen fakat tüketen olay örgüsü başlı başına bir gerilimken 6. sezon finali karamsarlığı daha öteye taşıdı. Ekranlarda izlemeye pek alışık olmadığımız türden bir gerilimdi. Bu gerilimde gerçek duygular vardı çoğu da zifte belenmiş, ateşle dağlanmış insanın karanlık alanında kendinin bile bilmediği türden duygulardı. En basit tabirle psikopatlık vardı. Bölümde olaylar; birden gelişen ve müdahale gerektiren ani bir durumu çözüme ulaştırmak için verilen çabanın boşa çıkması, sonrasında bir çıkmaza girilmesi şeklinde ilerledi. Birkaç bölümdür hazırlanan “Negan” öcüsünün ortaya çıkması şaşalı olacaktı elbette ama bu şaşa yapılan organizasyon işine kadar beklenti içerisindeydi. Ekibin yakalanmasından sonra başlayan süreç ise bir Amerikan yapımından beklenmeyecek seviyede insanı irdeler nitelikteydi. Senaristlerden biri kesinlikle Türkiye’ye gelip bir dayak yemiştir, yoksa bunu yazamazdı. Kötü adam terimi bu ortamda kim için söylenmeli tam kestiremiyorum çünkü karşılığında onu haklı çıkaracak bir iyi adam yok. Belki en başından beri yufka yüreğini küflendirmemiş Darly ama bir bölüm önce o da hayattan dersini almış havasındaydı. Glenn de yakın zamanda katil olarak değiştiğini ima etmişti. Elini kana bulamayan kalmamıştı ki bu doğaldı. Doğal kelimesi doğa şartlarına uygun olarak tanımlanırsa doğa şartları bunu gerektiriyordu. Sonuçta kimi tutsan elinde kalıyor. Post modern yaklaşım ulaşmak istediği nirvana seviyesine geldi. İyi ya da kötü diye bir şey yok, olaylar ve durumlar var ve insanların bunlara gösterdiği tepkiler var. Bu tepkiler de bir çok farklı değişkenin dahil olması ile farklı zamanlarda farklı uçlarda belirginleşebiliyor. Bunu artık anladık ama kötü adam diye rakip, düşman kastedildiğinden kötü adam tabirini Negan için kullanacağım.
Kötü adamımız alışık olduğumuz kötü adam davranışı olan kendini ifade etme çabasında bulundu. Bu sahneyi değişik yapımlarda çoğu kez gördük ama burada bazı farklılıklar vardı. Öncelikle kötü adam tamamıyla otorite ve güvence sahibiydi bunu her zaman göremeyiz çünkü iyi adamın hep o anda kullanacağı bir gizli saldırısı, planı, önceden hazırlığı vardır. Buradaysa yoktu. Karakterler tam bir açmaza girmişlerdi ellerinden hiçbir şey gelmiyordu ne kendilerini savunacak bir fırsatları ne söyleyecek sözleri vardı. Bu güvensizlik gerilimin tavan yapması için gerekli olan sinerjiyi sağlamıştı. Zarar görmeden kurtulmayı bırak zarar görerek zayiat vererek dahi içinden çıkılamayacak derecede kapana kısılmışlık vardı. Kötü adamın gerçek gücü işte böyle bir ortamda gözlenebilir. Yapabileceklerinin sınırı yok, sınırı kendisi çiziyor. Dayak geliyor gerilimini hissetmemek elde değil bu amansız çaresizlik işlenmesi zor bir durumun çok başarılı bir şekilde verilmesiyle oluşturulmuş. Bir psikopatın neredeyse bütün erdemli davranışları bölümün son dakikalarında vardı. Erdem doğru davranış için kullanır ama bunu psikopatla tamlarsak yani zalim bir insan olmak için gereken doğru davranışlar olarak ele alırsak pek de sıkıntı yaratacağını düşünmüyorum. Kötü adamın kendini ifade etmesi nasıl olur? Peki, nedir bu insanlık sorunsallı davranışlar?
Sıkıştırma, baskı kurma; Negan’ın adamları belli bir bölgeye Rick ve ekibini sıkıştırarak onlar üzerinde büyük bir baskı kurdular. Bu baskı yanlış karar vermeye sebep olan telaş ve kaygıyı beraberinde getirir. Baskı kurmak için de gerçekten sağlam bir güce ihtiyaç vardır. Kavga, dövüş durumlarında adam çoğunluğu en büyük baskı kurma etkenidir. Ne kadar çoksan karşı tarafı saracak korku da o kadar çok olur. Tabi çoğunluk her zaman yetmez bunu destekleyecek çeşitli, vicdansızca, tehditkâr hareket de olmalı. Bunlar dizide vardı iyi yerleştirilmişti.
Müzikal giriş, koşullandırma; Islık çalgı aleti gerektirmeden harmonik ezgiler oluşturmaya yarar. İnsanların çoğu ıslık çalabilir ve kullanım alanına göre neşeli ve kederli bir tını elde edilebilir. Adam dövmeden önce ıslıkla giriş yapılıyorsa bu temiz bir dayağın geldiğine işarettir. Aynı şekilde keman, piyano kullanılarak da giriş yapılabilir ama ıslık bunlardan en ilkeli olmasına rağmen en etkilisidir de. Gitar ile yapılansa daha çok aksiyon ağırlıklıdır gerilim vermez. Bu müzikal giriş tonlamasındaki ve hızındaki uyaranlarla kişiye korkulacak bir şey olduğunu haber ederken sonraki durumlar için de onu koşullandırmış olur. Negan’ın adamları koro halinde ıslık çalarak bu etkiyi daha da arttırmışlardır.
Sahiplenme, özgüven kırma; Baskı kurulacak tarafın malını, mülkünü ve daha ileri götürerek kişiliğini sahiplenmek, onun üzerinde hak iddia etmek, duruma sokulan bireyin bütün özgüvenini elinden almak için iyi bir yoldur. Negan’ın öncelikle ekibin karavanından çıkması ve sonrasında yaşamları dahil diğer tüm sahip oldukları üzerinde vesayet belirtmesi buna başarılı bir örnektir. Özgüveni kırılan kişi konuşmaya dahi cesaret edemeyecektir. Edebilecek olsaydı en azından Rick “Abiii” diye lafa girerdi ya da Türkiye’de yaşanmışlığı olsa girerdi. Bu durumda en faydalı girizgâh Abi’dir. Lakin İngilizcede bunun karşılığı “Brother” olduğu için aynı etkiyi yapmaz hatta ters de tepebilir. Bizim dile de geçmiş şekli biraderdir ki, bu o durumda telaffuz edildiğinde hiç de iyi etki vermez. Durum eğer kız mevzusu olaydı “Hocam, yanlış anladın…” para mevzusu olsaydı “Ağam, itin olayım…” şeklinde versiyonlar kullanılabilirdi ama şartlar için en uygunu “Aaabiiiii” demektir.
Kişileştirme, derinlik katma; Eşyalar bize göre çoğunlukla erkektir bir sopaya “Rıfkı, Hüsnü“ gibi erkek isimleri de verebiliriz “Kemik Kıran, Kapa Koparan” gibi lakaplarda takabiliriz. Yabancılarda ise eşyalar genellikle dişidir. Negan sopasına “Lucille” adını takmış ve böylece onunla olan geçmişine dem vurmuştur. Bu derinlik karşı tarafın çok rahatlıkla alabileceği bir mesajdır. Eşyayı kişileştirmek, ona ad takmak, üzerine yeni parçalar eklemek, şekil ve isim kazımak etkili bir dayak uyaranıdır. Her şeyi isimlendirmek çocukça olacağından sınırlı sayıda uygulanması makbuldür.
Kazan kaybet metodunu kazan kazan gibi kabullendirme, ikna; Sonuçta kazanan taraf belli olduğu halde bunun aslında böyle olmadığını yapılan anlaşma hükmündeki diretmenin iki taraf için iyi sonuç vereceğini kabullendirmek gerekmektedir. Tabi bu gereklilik karşı taraf üzerinden elde edilebilecek bir çıkar varsa elzemdir. Eğer karşı taraf sonunda etkisiz hale getirilecekse ikna etmek asli amaç değildir. Yine de makul olduğunu göstermek adına bu tip önermeler yapılabilir. Negan ekibe hayatlarını yaşama imkanını bahşederek onları güvenli alana çektiğini öne sürüp ellerindeki erzak ve silahlara talip olmaktadır. Bunu da karşılıklı çıkar ilişkisi nezdinde değerlendirmektedir.
Fırsat eşitliği, rastgelelik; Her kim olursan ol ister en etkin lider birey, ister en sönük pasif yardakçı aynı düzeyde muameleye maruz kalırsın. Suçu işleyen güruha olan bağlılığın senin de herkesle aynı ölçüde ceza almana sebebiyet verir. Negan ve adamları kimseyi ayırt etmeden hepsine aynı seviyede zulüm uygulamaktadırlar. Rastgele seçilen bir kişinin öldürülmesi de bunu işaret etmektedir. Kimse kendini güvende ve ayrıcalıklı hissedemeyecektir.
Sırıtma, gerinme, emir verme, söz tekrarlama, ses tonunu çevirme, otorite kabulü; Misyon ve visyon sunumu önemlidir. Bunları uygun ses tonu ve materyaller ile karşı tarafa aktarmazsanız sizin otoriteniz altında ezilmeye gönüllü olmayabilir. Gönüllü olunması otoriteye karşı; devrim niteliğinde saldırı, karşı hamle, planlanmış isyan düzenlenme ihtimallerinin en aza inmesi demektir. Tabi bu istenmeyen davranışlar sönmeyecek yer yer kendini belli edecektir. Bunun sürekliliğini sağlamak için hiçbir surette karşı tarafa samimi olmuş veya gardını indirmiş hissini tattırmamak gerekmektedir. Sırıtma samimiyet olarak algılansa da ardından gelen ciddi tutum aradaki güçle örülmüş bağı yoğurmak için kullanışlıdır. Bunu küçük şakalarla desteklemek yer yer kelime oyunları yapmak da abartılmadığı sürece iş görür. Gerinme gibi rahatlama hareketleri karşı tarafa özendirici etki sağlayabilir bir an önce rahata ermek için komutlara uymakta çekince göstermez. Otoritenin daim olduğunu sağa sola verilen anlamlı anlamsız emirlerle sürekli göze sokmak gerekir. Tekrarlama konuşurken kalıcılığı arttırmak ve vurgu yapmak için kullanılsa da sözleri tekrar etmek belli hususlardaki kararlılığı netleştirecektir. Naif bir ses tonundan serte çalana ani geçişler yapmak yer yer yükselip alçalmak dengesiz yapının tutarsızlığını özümseterek güvensizlik ve hiçbir zaman rahat hissedememe olarak beyinlere işletecektir. Negan’ın attığı nutuk içerisinde bu tutumlar gözlenebilir.
Tehdit, affetme, koşul öne sürme; Tehdidin sık kullanılması faydadan çok zarar meydana getirebilir. Karşıdaki kişi bu tehditlerin doğruluk payını sürekli test etmek isteyecektir. Bunların doğruluğunu kanıtlamak yorucu, zahmetli olmasının yanında verim ve fayda kaybına da sebebiyet verebilir. Eğer bir koşul öne sürülmüşse bunun delinmemesine dikkat edilmelidir. Çıkarları korumak adına koşulların delinmesinde bir defaya mahsus olarak affetme yoluna gidilebilir. Koşul, affetmeden sonra tekrar öne sürülerek ikinci de net sonuç verileceği belli edilir. İkinci defada affetmek zayıflık göstergesi olacağından koşullarla birlikte öne sürülen tehditlerin yaptırım gücü iyi değerlendirilmelidir. Birini direk öldürmekle tehdit etmektense yakınları üzerinden yürümek kısa orta ve uzun vade kalıcılığı olan zararlar vermeyi gündeme getirmek daha sağlıklı bir tehdit unsuru olacaktır. Negan birçok yerde bunları doğru bir şekilde kullanarak başarılı sonuçlar almıştır.
Pekiştirme, ödül ve ceza; Daha önceden yapılan bir davranış için ya da çizilen sınırların ihlali sonucu ortaya çıkan gereklilikle, ceza uygulanması çoğu zaman faydalı olacaktır. Önemli olan karşı tarafın bu cezaya bağışıklığının artmamasıdır. Bu yüzden olabiliyorsa her defasında farklı ceza yöntemleri tercih etmek gerekir. Cezanın dozajını arttırmak görünürde iyi sonuç verse de zalimliğe uzun bir süre devam edilecekse; eşik yükselmesine sebebiyet vermeden suçla sabit orantılı bir sistem kurmak, ileriye dönük daha etkili dönütler alınmasını sağlar. Bu sayede zulüm gören de ne yaptığında karşılığında ne gibi bir ceza ile karşılaşacağını bildiğinden kafa karışıklığına düşmez. Kafa karışıklığından doğan bilgisizlik mazlumda cahil cesaretiyle olmadık iş yapabilme tehlikesi doğurur. Kimi zaman karşı tarafa bir iş başarmış hissi tattırmak için ödül verilebilir. Bu ödül normal şartlarda sahip olabileceği şeyler olmalıdır. Yani ondan alıkoyduğunuz kimi şeyleri geri verme özgürleştirme şeklinde uygulanır. Hem bir kayıp olmaz hem de zulüm gören otoriteye karşı bir bağlılık elde eder. Daha sonra bu ödüller geri alınabileceği için ceza uygulaması açısından da faydalı olur. Negan elinizdekilerin %50’si derken aslında %100’ünü alabiliyorken size %50’sini bıraktım diyerek karşı tarafı ödüllendirmiş gibi davranmaktadır. Pekiştireç her zaman verilmez ama yeri geldiğinde anlık iyi dönütler almaya yardımcı olur. Negan sopasıyla vururken bir yandan da “Şampiyon gibi karşıladı,” diyerek olay esnasında zarar gören tarafı onore edip işini kolaylamaktadır. Eğer bunu yapmasa karşı taraf sızlanmaya, ağlamaya, inlemeye başlarsa bu ters tepkilere neden olabilir. Mümkün olduğunca zulüm göreni motive edip savunma yapmasının önüne geçilmelidir. Bunlar dizide kullanılan davranışlardı ama kullanılmayan ve kullanılsa etkili olabilecek davranışlardan birkaç tanesine değinmek gerekirse.
Sessiz kalma, bekletme, destek alma; Konuşurken es vermek sessizleşmek uzaklara dalmak hatta konuyu bir anda değiştirmek karşı tarafın anlık rahatlama ve tekrar gerilmesine sebep olacağından gerilimin şiddeti bu yaylanma ile artacaktır. Bir süre insanları bekletme, gitme, başka bir şeyle uğraşma, geri gelme, tekrar bekletme gibi uygulamalar süreçte acı verici korku sanrıları meydana getirir. Beklemeler arası süreleri gitgide kısaltarak en üst derece gerilim elde edilebilir. Çevredeki çoğunluk verimli kullanılmak isteniyorsa bazen onların da işe yarar olduğunu göstermek gerekir. Onlardan, gerçekten ihtiyaç duyulmasa da basit işlerde yardım almak, onlara bir sözü teyit ettirmek, onları bir espriye ortak etmek hem adamların gazını almak açısından hem de bağlılık göstergesi olması yönünden önemlidir.
Soru sorma, söz kesme, savunma dinlememe; Arada karşı tarafa içerisinde neden ve niçin barındıran sorular sorulabilir. Sorular geçmiş yaşanmışlıklar, o anlık tepkiler ya da bilinen gizli sayılabilecek durumlardan tercih edilebilir. Bunlar cevaplanırken dinlenmez ve sözü kesilerek ya konu değiştirilir ya da anti tezler öne sürülür. Yaptığı şeyleri sen diliyle söylemek, yapması ve yapmış olması gereken şeyleriyse ben diliyle söylemek ezici bir tutum oluşturacaktır. Yerine göre karşı tarafın asıl olayı anlamadığını ima etmek için soru, öğelerinin yeri değiştirilerek tekrar sorulabilir. Bunu karşı tarafı sinirlendirmeyecek seviyede uygulamak gerekir önemli olan onlara korku salmaktır, onları kızdırmak değil.
Ani hareket, aldatıcı saldırı; Tekinsizlik en büyük kozlardan biridir. Bunun varlığını sürekli olarak belli etmek karşısı için cesaret kırıcı olacaktır. Karşı tarafın düşünüp çözüm arayışı içine girmesine engel olacak ani hareketler kurtarıcı olabilir. Vuruyormuş gibi yapmak, kişisel alana girip geri çıkmak güvensizliği arttıracaktır rahat edemeyen karşı taraf kendine göre hatalı ama faydalı olabilecek kararlar verebilir. Negan bu saldırı cinsini tercih etmiş gibi görünse de hareketlerindeki yavaşlık tesirini düşürdüğünden yukarıda ele alınmamıştır.
Erdemli davranışlar dışında doğru olmayan sonuç itibariyle çıkar elde etmeye mani olacak psikopatça davranışlarda vardır. Bunların tercih edilmemesi gerekir. Ya da bunları genele yayarak baskın olarak kullanmamak gerekmektedir. Kullanıldığı takdirde karşı tarafta kızgınlık ve sinir harbine neden olacağından istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Ego tatmini ve etkileyicilik adına bunlar araya serpiştirilerek destekleyici nitelikte ikincil olarak kullanılabilir. Amaç karşı tarafı sinirlendirip bunun üzerinden şov yaparak çevrede etki oluşturmaksa elbette en zalimce sonucu bunlar verecektir.
Dalga geçme, küçük düşürme, lafını geveleme, yakınıyla imtihan etme (dizide girişim var, uygulama yok, tehdit niteliğinde), yarasını deşme, hakaret etme, hassas bölge zedeleme, istismar, eziyet vb. Dizide insanın pislik tarafından bunlar vardı. Bunlar herkesin içinde olan karanlık odada tuttuğumuz ilkel benliğimizin saldırı ve savunma silahlarıdır. Ne zaman nerede nasıl ortaya çıkacaklarını kestiremesek de bu kara güç kargaşanın hakim olduğu başıbozukluk durumunda filizlenmeye başlar. The Walking Dead insana bir de bu yönden bakmamızı sağlıyor. Ne iyiyiz ne kötüyüz sadece tercihlerimiz var.
Son bölümüm bu şekilde çarpıcı olması benim açından iyi bir sezon finali demektir. Çoğu insan için bunlar fazla gelmiştir. Bu durumları davranışları beğenmemekte haklı olacakları yanlar saymakla bitmez zaten beğenilecek şeyler de değil ama hayal de olsa gerçeklik –insan gerçekliği- kurgusu vardı. Ekipten ölen kişiyi de Eugene olarak tahmin etmekteyim. Bölüm içerisinde mermi yapma planlarını Rick’e vermesi aslında bir ışık çakma diyebiliriz. Ölecek karakterlerin birkaç bölüm önceden kadraja alınarak tekrar işlenmesini de ele alırsak belki doğru bir tahmindir diyebiliriz. Yeni sezonu merakla bekliyoruz. Bu şekilde derin mevzulara girerlerse benim için her zaman izlenmeye değer bir dizi olacaktır.
